407 – Uluğ Bey

Soyadımızın geldiği Uluğ Bey hakkında küçük bir yazı

26 Şubat 2021

Uluğ Bey d. (22 Mart 1394 –  27 Ekim 1449), Timur İmparatorluğu’nun 4. sultanı ve Türk matematikçi ve astronomi bilgini. Babası, Timur’un küçük oğlu Şahruh’dur. 1394 yılında Azerbaycan’ın Sultaniye kentinde doğmuştur. Asıl adı Muhammed Taragay olup Timur tarafından sevilmesi nedeniyle Timurlular’daki “emîr-i kebîr”‘in Türkçe karşılığı olan “Uluğ Bey” unvanıyla anılmaya başladı. 1394-1405 yılları arasında sarayda dinî ilimlerin yanı sıra mantık, matematik ve astronomi tahsili gördü. Saray kuşçularından  Ali Kuşçu ile dostluk kurmaya başladı. Uluğ Bey, ilim çalışmalarıyla uğraşmaya başladı. İlmî sohbetler, matematik ve astronomi konularında kendini eğiterek kendini geliştirmeye başladı. Bu dönemde Semerkant yakınlarında rasathane kurulması çalışmaları başlattı. 1429 Ekiminde rasathaneyi tamamladı. 1448 yılı baharında Herat’a girerek tahtta egemenliğini sağladı. Tarihin en alim olduğu kadar en adil bir hükümdarı olarak da tanındı. Herat’a oğlu Abdüllatif’i vali yaparak batıya doğru harekete geçti. 1449 yılında Belh’te bulunan oğlu Abdüllatif’in kendine sefer düzenleyeceği haberi üzerine onun üzerine harekete geçti ama oğluna yenildi. Teslim olduktan sonra Hacca giderken yolda oğlunun adamları tarafından öldürüldü.

“Doğuda yapılan rasathanelerin haddi hesabı yok, hayretler içinde kalıyorum. Nereye gitti o muhteşem astronomik bilgiler. Timur İmparatorluğunun sultanlarından Uluğ Bey, büyük matematikçi, astronom, aydaki kraterlerden birine onun adını vermişler. Muhteşem ama bilmiyoruz. Mehmet Uluğ sen biliyorsundur muhakkak soyadının menşeini.”

Bu mesaj liseden bir arkadaşım olan Şafak’tan gelmişti. Ardından bir başka gün ise şu mesaj da gelince:

“Uluğ beyi de bir de senin Kaleminden dinleyelim bir gün, ne hoş olur. Benim çok ilgimi çekti çünkü bir bilim adamı ve ülkeyi yönetiyor. Ne güzel bir şey…. Hele şimdiki her yerinden kültür ve bilim akan tepedekini düşündükçe.”

Cevabım şöyle oldu:

“Tamam, tamam. İlk fırsatta yazacağım.”

veeee

Daha henüz ilkokuldaydık. Hürriyet gazetesi, zannedersem ya kuponla ya da fasikül – fasikül olmak üzere “100 Ünlü Türk” adında A4 boyutlarında bir kitap hazırlamıştı. Kronolojik sırayla, Oğuz Han’dan başlayarak en son Yaşar Doğu ile biten bir kültür hazinesiydi benim için. Her ünlü Türk için karşılıklı 2 sayfa ayrılmış, sol tarafta hayatı ve bazı anıları, sağ tarafta ise tam sayfa resmi, kimisinin sadece portre, kimisinin boy resmi. Resimli Bilgiler ve Hayat Ansiklopedileri gibi benim evde otururken devamlı sayfalarını karıştırdığım, okumaya doyamadığım kitaplardandı. Tabi televizyon yayını henüz başlamadığından evdeyken vakit geçirmenin en güzel yoluydu basılı eserleri okumak.

 

İşte ilk bu eserde karşıma çıkmıştı Uluğ Bey. Daha önce aramızda lafı geçmiş miydi hatırlamıyorum ama Babamdan, soyumuzun Uluğ Bey’den geldiğini öğrenmiştim. Daha sonraları da Ay’da 54 kilometre çapında bir kratere isminin verildiğini duymuştum: Ulugh Beigh (https://en.wikipedia.org/wiki/Ulugh_Beigh_(crater)). Ama soyadımızın kendisinden geldiğini bilmeme rağmen, aradaki bağlantıyı ne öğrendim ne de bir araştırma konusu olarak gördüm. Sonuçta rahmetli Babamdan böyle bir bilgi almıştım ve yaklaşık 500 sene önce yaşamış ve aynı ismi taşıdığım Uluğ Bey’i arada sırada bir rahmetle anıp bir Fatiha okumaktan öteye gidemedim. Ama Şafak’ın bu mesajları ve beni harekete geçirmesi ile önce seneler önce bir başucu kitabım olan “100 ünlü Türk”ün pdf kopyasını buldum, hem de resimlere baktıkça hafızamda onları ilk gördüğüm zamanlarım canlandı.

56MB büyüklüğündeki bu dosyayı indirmek isteyenler için: (https://mega.nz/file/0xZzkSRS#7yIzra9hyj2j7xIxV1LBP0UI6Jr-PZWX5xG9O9FCNTQ)

Sonraki yazı 408 – Komagene_Tako

408

Önceki yazı 406 – Tatmahal

406